Dende que Aquiles estalou nun lendario ataque de cólera pola morte do seu mellor amigo, Patroclo, e se desquitou matando e mutilando o seu verdugo Héctor, ante os muros de Troya, ata o enigmático protagonista de V de vendeta, a vinganza é un impulso que fascinou ao ser humano. Mesmo agora, temos aberto o debate sobre se a morte de Bin Laden foi unha medida xustificada para protexer a seguridade de EUA ou un acto de vinganza.
Sexa como sexa, a historia, a literatura e a arte demostran que o ser humano está sedento de vinganza. Perdón, dixen sedento? Porque tal vez, e botando man da ciencia, o máis rigoroso sexa falar de fame de vinganza.
Sexa como sexa, a historia, a literatura e a arte demostran que o ser humano está sedento de vinganza. Perdón, dixen sedento? Porque tal vez, e botando man da ciencia, o máis rigoroso sexa falar de fame de vinganza.
Unha dulce sensación de pracer
A doutora Tania Singer, neurobióloga do University College de Londres, realizou un interesante experimento. Os voluntarios foron divididos en dous grupos, un activo, que participaba nun xogo coñecido como "O dilema do prisioneiro", e outro pasivo, no que os seus membros se limitaban a exercer de espectadores. No xogo, os participantes dividíanse por parellas e simulaban ser delincuentes interrogados (por separado) pola policía. Se ningún deles confesaba o delito, só eran condenados a dous anos de cárcere, pero se un deles delataba ao seu compañeiro, ao chivato caería un ano e ao seu colega catro. A terceira opción consistía en que ambos se delatasen un a outro, caso no que serían condenados a tres anos.Os investigadores xa acordaran con algúns dos participantes que delatasen aos seus compañeiros e exercesen, así, o papel de traidores. Ademais, se escanearon con resonancias magnéticas os cerebros dos espectadores mentres presenciaban o xogo. Cando veían actuar aos traidores, se producía unha actividade maior nunha área do cerebro seguida da secreción dunha hormona chamada grelina, que é tamén a responsable do apetito. A continuación, os investigadores foron castigando a cada un dos traidores dándolles pequenas descargas eléctricas nas mans. Isto produciu outra reacción no cerebro do público: afectaba os mecanismos do pracer, e liberaba serotonina e outros neurotransmisores relacionados, así mesmo, coa sensación de saciar o apetito. Que se pode concluír deste experimento? En palabras da súa directora, Tania Singer: "Que o noso cerebro tal vez estea deseñado para atopar pracer co castigo aos culpables".
Outro estudo realizado en Suíza e publicado na revista Science parece corroborar esta hipótese. Investigadores da Universidade de Zúric realizaron con diversos voluntarios un xogo con diñeiro real. Un dos participantes tiña que entregar unha cantidade a outro. O receptor recibía tamén a noticia de que o diñeiro se lle ía a cuadriplicar e dábaselle a opción de entregar a metade a quen lle deu a suma inicial ou de quedar con todo. Se o xogador optaba pola segunda opción, o agraviado tiña dúas posibilidades: unha, castigar ao outro xogador dándolle unha descarga eléctrica ou esquecer o asunto a cambio de diñeiro. O curioso é que a maioría dos ofendidos optaron por castigar fisicamente ao seu compañeiro de xogo. E ao escanear os seus cerebros, observouse que mentres aplicaban as medidas punitivas activábanse no seu cerebro as áreas relativas aos mecanismos de recompensa.
"O feito de que a xente atope pracer en castigar as malas accións alleas?, explica o director do experimento, Dominique de Quervain, ?poida que sexa un mecanismo evolutivo que se xerou fai miles de anos. Cando aínda non existían organizacións encargadas de impartir xustiza, a vinganza era unha arma necesaria para a supervivencia".
Fascinados polos xusticieros
Para moitos especialistas, estamos a falar dun sentimento con connotacións negativas. Ben Fusch, ademais de psicólogo, é un dos consultores máis respectados do mundo empresarial anglosaxón; pero tamén é un especialista no tema do desquite, ao que dedicou anos de estudos. "Creo que é certa a idea de que a vinganza é un prato que se serve frío", afirma Fursch, "xa que a xente experimenta pracer ideando o mil e unhas maneiras nas que castigará a quen lle ofendeu. Pero esa sensación pracenteira desaparece cando a vinganza cúmprese. É, ademais, un pracer mezquino, porque raramente queda un satisfeito e poden aparecer incluso os remorsos".Para Fusch, o desexo de vinganza en ocasións está ligado ao odio, e pode levar a cometer atrocidades aínda máis terribles que calquera ofensa recibida. Así, na mitoloxía atopamos a historia de Medea, quen veña da traizón do seu amante Jasón dunha forma monstruosa: matando aos seus dous fillos en común.
Pero por moi espantosas que, así en frío, poidan parecer accións similares, a cultura popular ha entronizado a figura do justiciero convertido en verdugo e executor. En 2009, unha enquisa realizada en Reino Unido e Francia pola editorial Random House, deu como resultado que Edmond Dantès, o protagonista do conde de Montecristo, de Alejandro Dumas, era un do dez personaxes literarios preferidos dos lectores de ambos os países. E Dantès é o vengador por excelencia da historia da ficción.
Traizoado polo seu mellor amigo e vítima dunha conspiración para arrebatarlle á súa prometida e as súas posesións, Edmond é acusado de apoiar a causa de Napoleón Bonaparte (cando o emperador xa estaba preso en Santa Elena). Condenado inxustamente a cumprir cadea perpetua no inexpugnable castelo de If, o atormentado heroe dedica unha década a maquinar unha sádica e retorta vinganza. Pasa un ano enteiro cavando un túnel para fuxirse do penal facéndose pasar por cadáver, convértese en contrabandista para gañar unha fortuna que lle permita reintegrarse na alta sociedade e lábrase unha nova identidade para volver ao mundo e axustar contas con quen lle traizoaron. A súa vinganza é desapiadada, e cébase tamén coas familias dos seus inimigos. Edmond non perdoa a ninguén, e non ten reparo en deixar cadáveres inocentes no camiño para recuperar o que era seu. Pero como pode un personaxe tan desapiadado espertar as simpatías do público?.
