¿Como nos afecta unha canción?.
"Un día cualquiera no sabes que hora es..." A que xa estabas a cantar La chica de ayer (Nacha Pop) para as túas adentros? Pois xa experimentaches un dos aspectos máis intrigantes dos que desde hai pouco teñen en danza aos neurocientíficos: por que non podemos subtraernos ao estímulo musical? Un exemplo telo á túa esquerda: hai investigadores que cren que levamos o ritmo co pé como mecanismo automático para alixeirar o aumento de circulación sanguínea que se produce nas nosas pernas cando escoitamos un disco.
A outra nova gran pregunta que resoa ultimamente no oído dos científicos tamén ten bemoles: por que o ser humano ten unha habilidade especial para codificar a música e distinguila doutros sons? Poderiamos tomala como unha de tantas capacidades de gozar que ten o Homo sapiens, se non fóra por algo que apunta o neurocientífico Francisco Moura Teruel: por economía evolutiva, o cerebro non conserva ningunha habilidade ou mecanismo que non lle sexa imprescindible para a supervivencia. Así que se a través dos séculos -o instrumento máis antigo é unha frauta de hai 44.000 anos- quedámonos con esa copla, será porque nos serve para algo importante.
De xira por Barcelona.
En Montreal (Canadá), á parte dun marabilloso e añejo festival de jazz hai unha universidade (a McGill) desde onde un equipo de investigadores explicou na revista Nature Neuroscience algúns mecanismos cerebrais que desata o acto de escoitar música. Atopamos en Barcelona a Robert Zatorre, un membro da "banda", e antes de que empezase a cantar todo o que sabe sobre o seu estudo preguntámoslle que é música. É dicir: hai algo que transcenda culturas e gustos, e que todo ser humano considere melódico? "Si, hai algúns patróns moi, moi básicos de ritmo e acordes sinxelos, estruturas que todos recoñecemos como música", contesta, "pero é certo que, máis aló, a distinción entre ruído e música depende moito das culturas, da aprendizaxe previa. Quizá a ópera chinesa parézalle horrible a un occidental".
Esa estrutura básica apréciase en parte ao descubrir que miles de cancións como La Bamba (Ritchie Valens), Twist and shout (Isley Brothers) y Like a rolling stone (Bob Dylan) obedecen a la llamada “teoría de los tres acordes” moi coñecida entre os músicos: trátase de conxuntos de tres notas que, nun momento ou outro, acaban aparecendo na partitura. Por exemplo, no 95% das cancións que comezan nun acorde de do acaba aparecendo un fa e resolvéndose nun sol. Non falla.
Bach e a canción do verán.
Pero o traballo de Zatorre e os demais versaba sobre o poder excitante das melodías que máis nos gustan (mira tamén o cadro de arriba, á dereita). Detectaron mediante técnicas de neuroimagen que cando está a piques de chegar o momento cume dunha melodía segregamos preto dun 6% máis de dopamina, o neurotransmisor da recompensa cerebral (a cocaína logra até un 12%). E o mellor de todo é que Bach, sen ser neurólogo, xa o sabía. Os experimentos realizados en Montreal descubriron que as pezas máis atractivas do músico alemán -e de moitos outros xenios- xogan ao descoido coas neuronas: expoñen unha espléndida melodía que logo parece estar a piques de relucir varias veces, pero que case nunca se consuma.
Logran unha especie de feliz ansiedade e incerteza. É algo que lle discutimos a Zatorre por teléfono, porque os "éxitos do verán" triunfan precisamente a base de repetir o mesmo refrán cen veces e sen ocultacións. "Si, pero son como os doces: acábasche cansando de tanto comelos e esquécelos pronto. O que realmente produce un pracer duradeiro e as que retén mellor o cerebro son melodías e estruturas máis complexas, con máis capas", rebate.
É dicir, que exista una certa complexidade nos aúpa a un maior gozar porque fai traballar ao cerebro, estimúlao. E aquí vén a gran peculiaridade evolutiva da música: "Representa á vez o máis elaborado da mente humana en canto a cultura e cognición [que reside na cortiza cerebral], e o máis emocional [o núcleo accumbens]". E iso é algo que moi poucas cousas logran con tanta eficacia como o escoitar unha canción.
Pero o bo oído e/ou a capacidade para entender e gozar dun bo disco dela Fitzgerald nada ten que ver coa intelixencia, tal como coñecémola. Trátase máis ben dun tipo de habilidade distinta, como a da facilidade de palabra, por exemplo. E de feito, os enfermos de síndrome de Williams, coa capacidade mental dun neno, adoitan estar dotados para esta arte. Varias investigacións descubriron que existen circuítos neuronais especialmente dispostos para descifrar o ritmo e a melodía.
Quen teñen mellor sentido musical presentan un maior grosor nas zonas da cortiza cerebral encargadas do oído, pero agora o reto dos investigadores é saber que porción dese grosor adquírese grazas ao ambiente (unha contorna no que se escoita ou se estuda música) e que parte achégana os xenes. Aínda que aos neurocientíficos máis ben sóalles que ten máis que ver a experiencia, o que se ouviu.
Iso si, parece que a partir dos 18 anos, aproximadamente, é moi difícil educar o oído. Sábese porque quen empezan moi pequenos a súa formación musical adquiren frecuentemente a habilidade de saber que nota está a soar, sen máis (oído absoluto). Pero se esta formación empeza na adolescencia, o máis que obtense é oído relativo (saben que nota soa se antes dáselles unha referencia tonal).
El ritmo y el rito.
Nun último, pero importante, detalle conflúen as dúas preguntas iniciais de toda esta milonga: a influencia da música no ser humano e a súa posible función evolutiva. O influxo de tocar un instrumento é tal que "reforza conexións cerebrais entre o procesamiento auditivo e o proceso motor; e á inversa, cando vas tocar unha nota cun dedo, predís cal vai ser a súa sonoridade. Ademais, cando a escoitas, comparas esta nota coa esperada". Cóntanolo o psicólogo Antoni Rodríguez Fornells desde o grupo de Cognición e Plasticidad Cerebral do Instituto de Investigación Biomédica de Bellvitge e da Universidade de Barcelona. De aí a orixe das terapias musicais.
E que ten que ver isto último coa función evolutiva? Moi fácil: se dás con algo ao que ninguén pode subtraerse, que logra disparar a euforia e que activa algúns mecanismos motores, tes unha ferramenta inmellorable para aglutinar grupos sociais. Por que, se non -pregúntanse os antropólogos-, as ladaíñas e cantos aparecen en tantos rituais ao longo e ancho do mundo? Unha mostra: no seu libro Blues. A música do delta do Mississippi (Turner, 2010) Ted Gioia conta como esa música racial naceu en parte das cancións de traballo coas que o capataz mantiña, cunha fórmula de incitación e resposta, o ritmo de traballo da plantación.
